Mecaz-ı mürsel, bir sözcüğün kendi anlamından başka bir anlamda kullanılmasıdır. Bu kullanımda, kelime ile kastedilen şey arasında bir yakınlık ya da ilişkili bir bağlantı vardır. Ancak bu bağlamda kelimenin daha geniş bir anlamı üzerinden yapılmış bir çağrışım söz konusudur.
Mecaz-ı mürselde, gerçek anlamıyla mecaz anlam arasında birkaç farklı ilişki olabilir. Bu ilişkilerden bazıları şunlardır:
- Sebep-sonuç ilişkisi: Bir şeyin sonucu, sebebinden daha geniş bir şekilde ifade edilir.
- Örnek: “Ona birkaç kelime söyledim, o yüzden gözlerim şişti.” Burada gözlerin şişmesi, ağlamanın bir sonucu olarak mecaz olarak kullanılmıştır.
- Bütün-parça ilişkisi: Bütün yerine bir parça kullanılarak anlatım yapılır.
- Örnek: “Elini vicdanına koy.” Burada “el” parça olarak kullanılmış, vicdanı temsil etmektedir.
- Sahiplik ilişkisi: Bir şeyin sahibi kullanılarak o şey ifade edilir.
- Örnek: “Ahmet’in arabası çok hızlı gidiyor.” Burada “Ahmet” bir kişi olarak değil, aracın sahibi olarak kullanılmıştır.
- Yer-zaman ilişkisi: Yer veya zaman adı ile, aslında kastedilen şey ifade edilir.
- Örnek: “İstanbul’u çok seviyorum.” Burada “İstanbul” şehir yerine İstanbul’daki hayat ya da özellikler kastedilmektedir.
- Vasıta aracılığıyla ilişki: Bir nesne veya araç ile bir kavram arasında doğrudan ilişki kurularak anlam genişletilir.
- Örnek: “Köprüler kurarak çözüm arıyoruz.” Burada “köprüler”, gerçek anlamıyla değil, bağ kurma veya iletişim sağlama anlamında mecaz olarak kullanılmıştır.
Mecaz-ı mürsel, dilde anlam zenginliğini artıran önemli bir figürdür.